Centar za društveno-politička istraživanja Republike Srpske, u skladu sa svojim mandatom, da naučno i dokumentovano istražuje političke, društvene i istorijske pojave značajne za Republiku Srpsku, obratio se javnosti povodom dugoročnog procesa selektivne memorijalizacije ratnih stradanja u BiH, s posebnim osvrtom na događaje u srednjem Podrinju u periodu 1992-1995. godine.
"Stručna i analitička građa, uključujući rezultate višegodišnjih istraživanja i međunarodno priznate izvore, pokazuje da se na prostoru opština Bratunac, Skelani, Vlasenica, Žepa, Zvornik i Srebrenica tokom 1992-95. godine dogodio niz sistematskih napada na srpsko civilno stanovništvo, koje su izvršile jedinice vojnog krila panislamističke strukture Muslimanske braće u BiH, a pod kontrolom SDA, jedinice tzv. Armije BiH. Ove vojne formacije bile su pod direktnom kontrolom političkog i vojnog rukovodstva Muslimanske braće (SDA), sa sjedištem u muslimanskom dijelu Sarajeva. Cilj ovih operacija, prema svim danas raspoloživim činjenicama, bio je potpuno uništenje srpskog naroda na tim područjima. Posljedica ovog političko-vojnog plana je etničko čišćenje Srba na oko 800 km2 na teritoriji pomenutih opština“, naveli su u saopštenju iz Centra.
Samo u periodu april 1992. - februar 1993., dodaju, ubijeno je više od 2.600 Srba.
"Radilo se o ženama, djeci, starcima, neborbeno sposobnom stanovništvu, te pripadnicima seoskih straža i pripadnicima VRS. Ove činjenice su utvrđene na osnovu svjedočenja preživjelih, materijalnih tragova na terenu i forenzičke analize ekshumiranih posmrtnih ostataka. U više navrata vršena su ubistva u selima tokom vjerskih praznika, uključujući Božić i Đurđevdan, pri čemu su stradale cijele porodice, a počinjena su i sistemska razaranja srpskih domova, crkava i grobalja“, navode u saopštenju.
Uprkos težini ovih zločina, napominju iz Centra, dosadašnja međunarodna i domaća sudska praksa pokazala je ozbiljan institucionalni otpor prema utvrđivanju individualne i komandne odgovornosti.
"U konkretnom slučaju Nasera Orića, te njegovih saboraca, ali i nalogodavaca u Sarajevu, Haški tribunal je oslobađajućom presudom praktično ignorisao obim i karakter zločina nad srpskim stanovništvom u navedenom regionu. Istovremeno, brojna svedočenja, koja su uključivala opise sistemskih masovnih zločina, uništavanja i zlostavljanja zarobljenika, pravno i politički su ignorisana i marginalizovana. Ovakvim odnosom međunarodnih i domaćih pravosudnih institucija stvoren je narativ u kome su srpske žrtve praktično izbrisane iz javnog i pravnog pamćenja, što predstavlja duboko moralno i pravno poniženje, ne samo za porodice žrtava i srpski narod nego i za samu ideju međunarodne pravde“, poručili su u saopštenju.
Iz Centra smatraju da se bez potpunog dokumentovanja i priznanja stradanja srpskog naroda u srednjem Podrinju ne može govoriti o bilo kakvom trajnom pomirenju, niti o objektivnoj istini.
"Selektivno pamćenje proizvodi selektivnu pravdu, a selektivna pravda dodatno generiše nepovjerenje, frustracije i opasnost od obnove političkih i etničkih tenzija. Naučna obaveza institucija koje se bave pitanjima rata i mira jeste da dosljedno primjenjuju iste metodološke i etičke kriterijume na sva stradanja, bez obzira na etničku ili političku pripadnost žrtava i počinilaca“, navedeno je u saopštenju.
Događaji iz jula 1995. godine, kada je Vojska Republike Srpske, radi demilitarizacije enklave, ušla u Srebrenicu, a vojno krilo Muslimanske braće u BiH, to jest 28. divizija tzv. Armije BiH, pokušalo organizovan proboj ka teritoriji pod kontrolom svojih snaga, napominju, predstavljaju jedan od najkontroverznijih i najinstrumentalizovanijih momenata u novijoj istoriji Еvrope i šire.
"Presude Haškog tribunala, mada donekle donesene u formalnom skladu sa procesnim normama, u značajnoj mjeri ignorišu utvrđene činjenice, koje sugerišu da su muslimanski civili iz enklave na zahtjev Ujedinjenih nacija i predstavnika ovih civila bezbjedno prevezeni na muslimansku teritoriju, te da je većina lica koja se vode kao žrtve ratnog zločina stradala u kontekstu aktivne vojne operacije. Prema samim nalazima Tribunala i hiljadama dokumenata i svjedočanstava muslimanske strane i međunarodnog faktora, proboj iz okruženja izvršila je organizovana, naoružana i komandno vođena jedinica - 28. divizija, čiji pripadnici su nosili uniforme (u određenom obimu), imali jedinstvenu komandu, izvršavali borbene zadatke i organizovan napad ili otpor u više borbenih kontakata sa Vojskom Republike Srpske. Ove činjenice potvrđuju i izjave pripadnika ove vojne formacije, koje su dali svojim organima bezbjednosti, te evidencije vojnog krila Muslimanske braće u BiH“, poručuju iz Centra.
Dodatno, navode, podaci iz zvaničnih izvora, poput baze federalnog Ministarstva za pitanja boraca, pokazuju da su sva, ili skoro sva, lica sahranjena u Memorijalnom centru „Potočariˮ prijavljena kao borci i nosioci vojnog staža.
"Njihova imena se u najvećoj mjeri poklapaju sa podacima ICMP-a, što ukazuje na bitnu činjenicu: 'Potočari', iako predstavljeni kao civilno memorijalno mjesto, u stvarnosti predstavljaju groblje poginulih pripadnika vojne formacije. To se može zaključiti i na osnovu pravnih akata koji regulišu izgled vojničkih grobalja tzv. ARBiH u BiH, simbolike šehidskih nišana i obilježja, vojnih rituala sahrane i drugih relevantnih činjenica“, navode.
Sa aspekta međunarodnog humanitarnog prava, ističu, to znači da se status stradalih mora analizirati u svjetlu njihovog učešća u borbama i da bi svako pravno razlikovanje moralo početi sa pojedinačnim utvrđivanjem - ko je poginuo u borbi, ko je zarobljen i eventualno pogubljen, a ko je bio civil.
"Međutim, Tužilaštvo Haškog tribunala, kao i sudska vijeća, u velikoj mjeri nisu sproveli nijednu rekonstrukciju proboja, niti su poimenično identifikovali okolnosti stradanja pojedinaca. Čak ni postojanje preko 1200 izjava preživjelih pripadnika 28. divizije, koje je Tužilaštvo u Hagu imalo na raspolaganju, nije iskorišćeno za takav vid kriminalističke analize. Umjesto toga, upotrebljen je narativni model, zasnovan na statistici, o licima koja su prijavljena kao nestala i na automatizovanoj pretpostavci o pogubljenjima, što je ozbiljan procesni propust i pravni rizik“, poručili su iz Centra.
Ovakvim pristupom, dodaju, u kojem je unaprijed prihvaćena kvalifikacija „genocidaˮ, bez individualizacije krivice, bez analize statusa svake žrtve i bez pune rekonstrukcije ključnih događaja, doveden je u pitanje sam kredibilitet međunarodne krivične pravde.
"Pritom je uloga Međunarodne komisije za nestala lica (ICMP), organizacije koja ima isključivo forenzički mandat - identifikaciju putem DNK - višestruko prevaziđena i pogrešno predstavljena u postupcima. DNK podaci o stradalim su tretirani kao dokaz okolnosti smrti i krivičnopravne odgovornosti, iako ICMP nema mandat niti kapacitet da bude istražni organ. Sudska vijeća nisu adekvatno uvažila prigovore odbrana po ovom pitanju, čime je dodatno narušen princip pravičnog suđenja. U svakom slučaju, ostaje činjenica da je Memorijalni centar 'Potočari' dužan, u skladu sa III Ženevskom konvencijom, čl. 120, vizuelno jasno razdvojiti vojne od civilnih humki tj. vojni od civilnog dijela groblja“, dodaju iz Centra.
Najvažniji civilizacijski iskorak u regionu, navode, učinilo je rukovodstvo Republike Srpske osnivanjem Nezavisne međunarodne komisije za istraživanje stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji 1992-1995. godine.
"Tim od deset međunarodnih eksperata svjetskog nivoa i integriteta potpuno je nezavisno istraživao sve raspoložive dokumente i činjenice i pripremio izvještaj na preko 1.100 strana. Autorstvo ovog izvještaja je kolektivno, svi članovi komisije su ga usaglasili i potpisali. Ova komisija je i autorski vlasnik ovog izvještaja. Sadržaj izvještaja dokumentuje stradanja i zločine na obje zaraćene strane i adekvatno ih karakteriše. Rukovodstvo Republike Srpske je primilo k znanju sam izvještaj i činjenice u njemu, uključujući i dokumentovane zločine nad muslimanskim civilima i vojnicima. Na taj način Republika Srpska se institucionalno suočila sa prošlošću i pokazala poštovanje prema žrtvama iz muslimanskog naroda, kao i prema srpskim žrtvama, te pozvala pravosuđe da privede pravdi počinioce na svim stranama. Nažalost, politički i drugi predstavnici muslimansko-bošnjačkog naroda i dalje negiraju srpske žrtve i odgovornost za te zločine. Nakon objavljivanja ovog izvještaja, nije zabilježeno negiranje zločina nad zarobljenim pripadnicima 28. divizije tzv. ARBiH u javnom prostoru u Republici Srpskoj. Istovremeno, kvalifikacija masakra nad najvećom grupom ovih ratnih zarobljenika kao genocida ostaje sporna i neprihvatljiva za stručnu i drugu javnost u Republici Srpskoj“, napominju.
Istovremeno, dodaju, negiranje srpskih žrtava, ili njihovo sistemsko ignorisanje, predstavlja dugoročni problem za društvo u cjelini.
"Izostavljanje stradanja srpskog naroda iz dominantnog narativa ne samo da je istorijski netačno već je i duboko nepravedno. Memorijalizacija jedne tragedije, uz potpuno zanemarivanje i negiranje druge, vodi ka dubljem društvenom rascjepu i kulturi sukobljenih istina. Takav odnos, koji često podstiču i podržavaju pojedini međunarodni akteri, direktno onemogućava izgradnju povjerenja i trajnog mira“, naveli su iz Centra i dodali:
"Centar za društveno-politička istraživanja Republike Srpske stoga poziva sve društvene, akademske, medijske i institucionalne aktere - u zemlji i inostranstvu - da zauzmu naučno i etički odgovoran stav prema pitanju stradanja u BiH. Priznanje svih žrtava, bez selektivnosti i političkih kalkulacija, temelj je svakog ozbiljnog procesa pomirenja. Nauka, pravo i istorija ne smiju biti podređeni dnevnoj politici, niti instrumentalizovani radi jednostranih interpretacija.“
Nijedan narativ, poručuju, koji nije moguće naučno-stručno istraživati i prezentovati ne može se tretirati kao utvrđena činjenica, već kao propaganda.
"Tek kada se i MC 'Potočari' sagleda u svjetlu stvarnih podataka - kao groblje pripadnika vojne formacije, koji su stradali u kompleksnoj vojnoj operaciji - biće moguće izgraditi iskren dijalog o žrtvama, odgovornosti i budućnosti. Centar ostaje otvoren za saradnju sa svim akterima koji dijele ovaj pristup i koji su spremni da se suoče sa istinom u svoj njenoj složenosti“, zaključili su iz Centra.
